Afet Yönetimi ve Acil Durum Planlama Çalışmalarına Makina Mühendisliği Disiplini Açısından Bakış ve İstanbul Örneklemesi

Mustafa Ertürk - Makina Mühendisi, A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı

1. Giriş

Afet kelimesinin TDK – Türk Dil Kurumu’ndaki anlamı: Çeşitli doğa olaylarının sebep olduğu yıkım (1). AFAD internet sitesinde yer alan Açıklamalı Afet Yönetimi Terimleri Sözlüğü sayfasında ise Toplumun tamamı veya belli kesimleri için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar doğuran, normal hayatı ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uğratan, etkilenen toplumun baş etme kapasitesinin yeterli olmadığı doğa, teknoloji veya insan kaynaklı olay. Afet bir olayın kendisi değil, doğurduğu sonuçtur. (2) şeklinde tanımlanmıştır.

Kamuoyunda genelde depremle özdeşleşmiş bir anlama bürünen afetler:

I - DOĞAL AFETLER

· Yavaş Gelişen Doğal Afetler;

o Şiddetli soğuklar,

o Kuraklık

o Kıtlık vb.

· Ani Gelişen Doğal Afetler;

o Deprem,

o Seller, Su Taşkınları,

o Toprak Kaymaları, Kaya Düşmeleri,

o Çığ,

o Fırtınalar, Hortumlar,

o Volkanlar,

o Yangınlar vb.

II - İNSAN KAYNAKLI AFETLER

· Nükleer, Biyolojik, Kimyasal Kazalar

· Taşımacılık Kazaları

· Endüstriyel Kazalar

· Aşırı Kalabalıktan Meydana Gelen Kazalar

· Göçmenler ve Yerlerinden Edilenler vb.

olarak tanımlanabilir. Ayrıca dünyada gözlenen afet türleri aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.

Afetler yönetilebilir mi?

Afetlerle ilgili çalışmaları yöneten ve koordine eden kamu otoritesi T.C. İçişleri Bakanlığı Afet ve Acil Durum Yönetim Daire Başkanlığı (AFAD)’dır. Ayrıca Kızılay da görev almaktadır. Bunun yanında yerel yönetimler olarak belediyelerin Afet Birimleri (İstanbul Büyükşehir Belediyesi Afet Koordinasyon Merkezi – AKOM) ile Sivil Toplum Kuruluşları (AKUT, SAR, GEA vb.) afetlerle ilgili çalışmalar yapmaktadır.

Ancak bu çalışmaların bütünleşik olması ve mühendislik disiplininin de katkısını sağlamak için TMMOB’un katılımı ile bir koordinasyon içerisinde yapılması gerekmektedir.

Afet olarak tanımlanan olayların bazıları doğal olaylar (deprem, kasırga, sel volkanik patlamalar, aşırı kar yağışları vb.) olmakla birlikte bazıları da insan etkisi ile oluşan (yangınlar, endüstriyel kazalar, hava kirliliği, NBC kazaları, ulaşım kazaları vb.) olaylar / kazalardır.

Doğal olaylar olarak tanımlanan afetlerin oluşumunu engellemek için insanların etkisi kısıtlı olmakla birlikte diğer afetlerin meydana gelmesi insanların alabileceği tedbirler ile önlenebilir.

İnsan faktörü;

· doğal afetlerde; afet anında uygulanacak etkin bir acil durum yönetiminin planlanması ve uygulanması ile afetin etkilerini azaltmada

· diğer afetlerin oluşumunu önleyecek tedbirleri tespit edip uygulayarak da bu afetlerin oluşmasını önlemede ve yine bu afetlerin meydana gelmesi durumunda etkin bir acil durum yönetiminin planlanması ve uygulanması ile afetin etkilerini azaltmada

önemli bir rol üstlenmektedir.

İnsan faktörü denilince de bilimsel mühendislik çalışmaları, farkındalık / bilinç sağlama ve eğitim akla gelmektedir.

Mühendislik çalışmaları ile ilgili her disiplinin kendi alanına özgü çalışmalar olduğu gibi Makina Mühendisliği alanı ile ilgili yapılabilecek çalışmalar İstanbul özelinde değerlendirilecektir.

2. Afet Yönetimi ve Acil Durum Planlamasında Makina Mühendisliği Disiplininin Rolü

Afetlerle ilgili planlama aşamasından başlayarak yapılacak bütün çalışmalarda uzmanlığı olan bütün kurum ve kuruluşlar en yetkili üst kurum olan AFAD’ın koordinasyonunda işbirliği yapmalı ve katkı sunmalıdır.

İstanbul özelinde yukarıdaki afetlere göre AFAD ve AKOM bünyesinde yapılmış/yapılan/yapılacak planlama çalışmalarına mühendislik disiplini alanında katkılar sağlamak için TMMOB olarak katılımın sağlanması gerekmektedir.

Ülkemizde her yıl onlarca afet ya da büyük ölçekli acil durum yaşanmaktadır. Son bir yıl içerisinde yaşanan Elazığ, İzmir depremleri, Giresun sel afeti, Adapazarı Havai Fişek Fabrikası yangını, Hatay orman yangını, İstanbul’ da yaşanan kuraklık bunlara örnek teşkil edecek olaylardır.

Bu afet ve acil durumlar sonrası;

· En çok zarar veren etkenlerin mühendislik boyutları

· Müdahale ve Kurtarma Ekiplerinin karşılaştığı en büyük zorluklar

· Müdahale ve Kurtarma Ekiplerinin kullandığı makine ekipman ve teçhizatlarla ilgili yaşanan problemler ve yetersizlikler

başlıkları dahi değerlendirilse, bunların hepsinde mühendislik disiplini çalışmalarının desteğine ihtiyaç olacak sonuçlar çıkacak ve TMMOB’ un afet ve acil durum yönetimi çalışmalarındaki önemi anlaşılacaktır. TMMOB bünyesinde Afet ve Acil Durum Yönetimi Komisyonu kurulmalı, her oda kendi içerisinde bir komite oluşturarak kendi disiplini ile ilgili planlama çalışmalarını Komisyona aktarmalıdır.

Afet ve Acil Durum Yönetimi’nin temel aşamaları;

a. Önleme

b. Hazırlıklı Olma - Planlama

c. Müdahale - Operasyonlar

d. İyileştirme

e. Zarar Azaltma

Bilimsel ve Bütünleşik Afet Yönetiminin ana bileşenleri ve evreleri ise:

1. Kayıp ve Zarar Azaltma

2. Hazırlık

3. Tahmin ve Erken Uyarı

4. Afetler

5. Etki Analizi

6. Müdahale

7. İyileştirme

8. Yeniden Yapılanma

(3) şeklinde tanımlanabilir.

Afetler boyutlarına göre üç gruba ayrılır;

1. Düşük Seviyeli Afetler; Hasarın büyüklüğü küçük bir bölge ya da ilçe ile sınırlıdır.

2. Orta Seviyeli Afetler; Hasarın büyüklüğü bir il ile sınırlıdır.

3. Yüksek Seviyeli Afetler; Hasarın büyüklüğü birden fazla il ya da bölgeyi kapsar.

İstanbul özelinde bir afet değerlendirmesi yapacak olursak;

· Boyut olarak; Yüksek Seviyeli bir Afeti (yaklaşım olarak Orta Seviyeli bir Afet kapsamı gibi olsa da İstanbul’un pek çok Avrupa ülkesinden daha fazla nüfus, coğrafi ve endüstriyel büyüklüğe sahip olması ve Kocaeli, Tekirdağ illeri ile bütünleşik bir yerleşime sahip olması nedeniyle Yüksek Seviyeli Afet olarak değerlendirilmesi uygun olacaktır.)

· Yaşanabilecek Doğal Afetler olarak; Deprem, Kuraklık, Tsunami, Yangın

· Yaşanabilecek İnsan Kaynaklı Afetler olarak; Endüstriyel Kazalar, Ulaşım ve Taşımacılık (Karayolu, Tren, Denizyolu ve Havayolu) Kazaları, Terör Saldırıları

olaylarını değerlendirmek gerekecektir.

Bu olaylar içerisinden örnekleme olarak daha güncel ve gündemde olan deprem, ulaşım ve taşımacılık kazaları ile kuraklık olaylarına;

a. Önleme

b. Hazırlıklı Olma - Planlama

c. Müdahale - Operasyonlar

d. İyileştirme

e. Zarar Azaltma

temel afet aşamaları açısından Makina Mühendisliği disiplini açısından bakılacak olursa;

a. Önleme;

Afetlerin ya da olumsuz etkilerinin gerçeklemesini / ortaya çıkmasını önlemek için yapılan bütün proaktif çalışmaları kapsar.

Mühendislik yaklaşımında en etkili önleme çalışmaları tasarım aşamasında yapılan çalışmalardır. Afetlere karşı dayanıklı tasarımlar yapılmalı ve bu tasarımlara sadık kalınarak uygun malzemelerle imalat yapılmalıdır. Bu da yasalara, mevzuata ve standartlara uyum için kontrol / denetimler ile gerçekleşir. Kullanıcı imal ettireceği bina ya da alacağı eşya, makina ya da teçhizatın afetlere karşı dayanıklı olması şartını aramalı ve sağlamalıdır. Bunun için bireysel farkındalık sağlanmalı ve afetlere dayanıklı binalar ve ortamlar yaratılmalıdır.

Deprem ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Deprem konusuna özel farkındalık kamu spotları, videolar, broşür ve görseller hazırlanabilir.

· 1999’dan bu yana deprem çalışmalarındaki ilerleme durumu raporu bir aksiyon takip raporu olarak her ay güncellenerek paylaşılarak kamuoyu oluşturulabilir.

Ulaşım ve Taşımacılık (Karayolu, Tren, Denizyolu ve Havayolu) Kazaları ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Ulaşım araçlarında acil durumlarda ve afetlerde hareket tarzı ile ilgili kamu spotu, videolar, broşür ve görseller hazırlanabilir.

· Ulaşım araçları ile ilgili deprem simülasyonu yapılarak hem farkındalık hem de imalatçı firmaların tedbir alması sağlanabilir.

Kuraklık ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Kuraklık farkındalığı ile ilgili ile ilgili kamu spotu, broşür ve görseller hazırlanabilir.

· Su tasarrufunun önemi ve tasarruf edilen su miktarının sağlayacağı katma değer ile sürdürülebilirliğe sağlayacağı katkı ile ilgili kamu spotu, broşür ve görseller hazırlanabilir.

· Su tesisatları ve armatürlerinin arıza yapmasını ve su kaçağı / sarfiyatını önleyici mühendislik çalışması ve odak çalışma grubu / proje yarışmaları oluşturulabilir.

b. Hazırlıklı Olma - Planlama;

Afetlere ne kadar hazırlıklı olursak o kadar az etkileniriz. Planlama, afet yönetimi çalışmalarının temelini oluşturur. Planlama yaparken;

· İhtiyaçların belirlenmesi

· Alternatiflerin geliştirilmesi

· Hedeflerin saptanması

· Kaynakların kullanımı

aşamaları dikkate alınarak;

· Operasyonel Planlama

· AYP Planlama

· Uzun Dönem Planlama

yapılır.

Deprem ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Deprem ile ilgili en büyük risklerden birisi olan doğal gaz tesisatları hasarları ve yangınları ile ilgili AFAD ve İBB – İGDAŞ - AKOM tarafından yapılacak planlama çalışmalarına MMO da katılım sağlamalı ve mesleki disiplin uzmanlık desteği verebilir.

Ulaşım ve Taşımacılık (Karayolu, Tren, Denizyolu ve Havayolu) Kazaları ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· En önemli ve en yoğun insan taşıyan ulaşım kanalları olan metro, metrobüs, tramvaylarda deprem anında olası kazaları ve etkilenmeleri önleyici planlamalar yapılmalıdır.

· İstanbul için deniz ulaşımı da oldukça önemli bir ulaşım kanalıdır ve İstanbul boğazı yük gemileri trafiği yoğun olan bir boğazdır. Deprem anında deniz ulaşımı ve taşımacılığında yaşanabilecek olumsuz etkilenmeler için zarar azaltma planları oluşturulmalıdır.

Kuraklık ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Kuraklık 2008 ve 2020 yıllarında İstanbul’da hissedilen bir etki yaratmıştır. Bireysel olarak konutlarda, sitelerde ikincil kullanım için yağmur suyunu tutma, depolama ve filtre etmek için bir planlama yapılabilir.

· İBB tarafından yağmur sularının toplanması için bir çalışma başlatılması kararı alınmıştır, bu çalışmaya MMO da katılım sağlamalı ve mesleki disiplin uzmanlık desteği verebilir.

c. Müdahale – Operasyonlar;

Afetler meydana geldiğinde durumun daha kötüleşmesini önleyici koruyucu müdahaleler ve kurtarma operasyonları önceden planlamalı afet anında hızlı ve etkin bir şekilde uygulanmalıdır. Müdahale ve operasyonlar için;

• Yangın Müdahale Ekipleri

• İlkyardım Ekipleri

• Güvenlik Ekipleri

• Arama-Kurtarma Ekipleri

oluşturulmalı, eğitilmeli gerekli teçhizatlar ve ekipmanlar sağlanmalıdır.

Deprem ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Deprem sırasında oluşacak yangınlara müdahale de Yangın Müdahale Ekipleri tarafından kullanılacak ekipmanlar, teçhizatlar, sistemlerin geliştirilmesi için çalışabilir.

· Deprem sonrasında yapılacak arama - kurtarma çalışmalarında kullanılacak makina, ekipman ve teçhizatların yeterliliği ve geliştirilmesi için çalışabilir.

Ulaşım ve Taşımacılık (Karayolu, Tren, Denizyolu ve Havayolu) Kazaları ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Depremden etkilenecek metro, metrobüs, tramvaylarda ve hatlarında meydana gelecek yangınlara müdahalede Yangın Müdahale Ekipleri tarafından kullanılacak, arama - kurtarma çalışmalarında Arama Kurtarma Ekipleri tarafından kullanılacak makine, ekipman ve teçhizatların yeterliliği ve sistemlerin geliştirilmesi için çalışabilir.

Kuraklık ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Kuraklık etkisiyle oluşabilecek kaynak yetersizliğinde alternatif besleme kaynakları ve ilave ya da mobilize pompalama ekipmanları ve teçhizatları tasarım, tedarik ve geliştirme için çalışabilir.

· AFAD ya da İBB tarafından yapılacak çalışmalarda sadece bu kurumlarda çalışan mühendislerin kapasiteleri sınırlarında değil TMMOB ve MMO olarak yapılacak işbirliği ve ortak çalışmalarla daha üst ve kapsamlı bir bakış çerçevesinde daha başarılı çalışmalar ortaya konulabilir.

d. İyileştirme;

İyileştirme iki şekilde düşünülmüştür. Birincisi planların iyileştirilmesi. Planlar yapılacak tatbikatlar ve yıllık gözden geçirme çalışmalarıyla geliştirilecek ve daha iyi hale getirilecektir.

İkinci iyileştirme ise afet ya da acil durumdan sonra normale dönüş için yapılacak faaliyetler bütünüdür. Bu çalışma afet ya da acil durum sonrası zarar tespiti ile başlayıp, aksaklık ve eksiklerin giderilmesini de içeren; insan, faaliyet ve yapıların iyileştirilmesi çalışmalarıdır.

Deprem ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· AFAD ve AKOM tarafından İstanbul için yapılan Afet ve Acil Durum Planları kapsamında deprem ile ilgili tatbikatlara ve yıllık gözden geçirmelere MMO da katılım sağlamalı ve mesleki disiplin uzmanlık desteği vermelidir.

· Her yıl yaşanan afet ve acil durumlar değerlendirilerek yaşanan yetersizlikler ve aksaklıklarla ilgili mühendislik disiplini açısından geliştirilebilecek çalışmalar belirlenebilir.

Ulaşım ve Taşımacılık (Karayolu, Tren, Denizyolu ve Havayolu) Kazaları ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· AFAD ve AKOM tarafından İstanbul için yapılan Afet ve Acil Durum Planları kapsamında ulaşım ve taşımacılık kazaları ile ilgili tatbikatlara ve yıllık gözden geçirmelere MMO da katılım sağlamalı ve mesleki disiplin uzmanlık desteği vermelidir.

Kuraklık ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· İstanbul’ da kuraklık ile ilgili devlet otoritesi ve İBB tarafından yapılacak yeni projeler ve iyileştirme çalışmalarına MMO da katılım sağlamalı ve mesleki disiplin uzmanlık desteği vermelidir.

e. Zarar Azaltma;

Afetin oluşması durumunda ortaya çıkacak zararın detayları bütün gerçekliği ile belirlenmeli; insan, çevre ve süreklilik boyutunda tanımlanmalı, bu zararların oluşmaması için alınacak tedbirler ve aksiyonların belirlenerek zaman ve bütçe boyutları / terminleri oluşturulmalıdır.

Deprem ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Deprem anında doğal gaz tesisatları ile ilgili alınan tedbirlerin; fleks bağlantılar, bina giriş gaz kesme vanaları vb. uygunluğunun, çalışır durumda olduğunun gözden geçirilmesi ile süreç tanımlanması ve daha emniyetli ekipman ve teçhizatların geliştirilmesine destek olabilir.

· Deprem anında yaşam alanı oluşturan en önemli ev eşyaları olan buzdolabı, çamaşır makinası, bulaşık makinası, yatak, masa gibi eşyaların deprem anında ezilmelerini önleyici güçlendirilmiş kasa dizaynı için rehber hazırlanması ve imalatçı firmalara destek olacak işbirlikleri yapabilir.

· Depremden sonra enkaz kaldırma çalışmaları için kullanılacak normal şartlarda kontrolleri Makina Mühendisleri Odası tarafından yapılan vinçler ve kaldırma ekipmanlarının İstanbul’daki dağılım haritası hazırlanması bunları kullanan operatörlere deprem anında çalışma ile ilgili eğitimler verebilir.

Ulaşım ve Taşımacılık (Karayolu, Tren, Denizyolu ve Havayolu) Kazaları ile ilgili olarak MMO; Makina Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· En önemli ulaşım kanalları olan metro, metrobüs, tramvaylarda; her yıl ortalama dünyada 120 adet olan şiddetli deprem 6 -6,9 büyüklüğündeki depremlerde (4) uyarı verecek ve bulunduğu lokasyona bağlı olarak daha önceden belirlenmiş en emniyetli noktada durmalarını sağlayacak bir sistem geliştirilmesine destek olabilir.

· Deniz ulaşımı içinde her yıl ortalama dünyada 18 adet meydana gelen Büyük (major) Deprem olarak tanımlanan 7-7,9 büyüklüğündeki ve tsunami oluşturabilecek depremlerde (4) deniz ulaşımındaki gemileri ve vapurları uyaracak ve bulundukları lokasyonlara göre daha önceden belirlenen emniyetli yanaşma noktalarına gitmeleri için yönlendirecek iletişim ve haberleşme sistemi geliştirilmesine destek olabilir.

Kuraklık ile ilgili olarak MMO; Makine Mühendisliği disiplinini ilgilendirecek;

· Her konut, site, yapıda projelendirme aşamasında projelenip uygulanacak yağmur suyunu toplayacak, filtre edecek depolama, filtrasyon ve tesisat sistemi için örnek sistem tasarımı hazırlanarak bu sistemin yeni yapılacak projelerde zorunlu hale getirilmesi için kamuoyu oluşturabilir.

· İBB tarafından yağmur sularının toplanması çalışmasına TMMOB destek olabilir ve çalışmanın daha başarılı olmasını sağlayabilir.

3. SONUÇ

Mesleki örgütler ve odalar; meslek disiplini açısından çalışmalar yapan o meslekle ilgili en uzman organizasyonlardır.

Afetler ve acil durumlarla ilgili yapılan çalışmalar için hazırlanan Afet Yönetimi ve Acil Durum Planları’nda (ve özellikle şehirler, ülke geneli için yapılan çalışmalarda) mühendislik disiplinleri yaklaşımı ile katkı koyulması için ilgili devlet ve özel kurumların; meslek örgütleri ve odaları ile işbirliği yapmaları gerekir. Yapılacak işbirlikleri bu alanda yapılacak mühendislik çalışmalarının ilgili kurumun mühendis kaynak ve kapasitesi sınırında kalmamasını TMMOB – MMO’nun sahip olduğu daha büyük boyuttaki mühendislik disiplini kapasitesinin devreye girmesiyle daha kapsamlı, daha büyük boyutlu ve daha başarılı çalışmalar yapılmasını sağlayacaktır.

Yaşanan afetlerde ve acil durumlarda etkilenecek insan ve hayvanların minimuma inmesi, daha fazla can kurtarılması, çevreye etkilerinin ve oluşacak maddi zararların minimize edilmesini sağlayacak bu işbirliği afetlere ve acil durumlara karşı daha hazırlıklı bir İstanbul ve Türkiye yaratacaktır.

Afetlerden ve acil durumlardan korunmak için yapılan her çalışma belki onbinlerce insanın milyonlarca canlının hayatını kurtaracak sonuçlar ortaya çıkaracaktır. İnsan sağlığından önemli bir konunun olamayacağı bir dünyada kişisel, kurumsal, ideolojik ya da siyasi hırslara göre hareket edilmemelidir. Bunun için ise TMMOB ve bağlı Odaların Afet ve Acil Durum Yönetimi çalışmalarına katılımlarını sağlayacak mevzuatta düzenleme yapılması zaruri bir konudur.

Kaynaklar

(1) TDK – Türk Dil Kurumu tanımı

(2) AFAD internet sitesinde yer alan Açıklamalı Afet Yönetimi Terimleri Sözlüğü https://www.afad.gov.tr/aciklamali-afet-yonetimi-terimleri-sozlugu

(3) Modern, Bütünleşik Afet Yönetimin Temel İlkeleri; Kadıoğlu, M. ve Özdamar, E., (editörler), “Afet Zararlarını Azaltmanın Temel İlkeleri”; s. 1-34, JICA Türkiye Ofisi Yayınları No: 2, Ankara. 2008

(4) Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi İnternet Sitesi Genel Deprem Bilgilendirme Sayfası http://www.koeri.boun.edu.tr/sismo/bilgi/sss_tr.htm